چای نام یک نوشیدنی معطر است. چای معمولاً با ریختن آب داغ یا در حال جوش بر روی برگهای عمل آورده شده گیاه «کاملیا سیننسیس» بدست می آید. چای گیاهی همیشه سبز و بومی آسیای شرقی است. این نوشیدنی پس از آب، پرمصرفترین نوشیدنی جهان است.
نوشیدنی چای با دم کردن برگها، جوانهها یا شاخههای فرآوری شده بوته چای گونه Camellia sinensis به مدت چند دقیقه درآب داغ درست میشود. فرآوری آن میتواند شامل اکسیداسیون، حرارت دهی، خشکسازی و افزودن گیاهان، گلها، چاشنیها و میوههای دیگر به آن باشد.
چای یک منبع طبیعی از کافئین، تئوفیلین، تئین و آنتیاکسیدانها است. چای تقریباً بدون چربی، کربوهیدراتها یا پروتئین است. چای دارای طعمی مطلوب است که کمی تلخ و گس میباشد.
فرآوری و طبقهبندی
انواع چای براساس نوع فرآوری خود قابل تمایز هستند. برگهای بوته گیاه چای، باید به سرعت پس از چیده شدن، خشک شوند. در صورتیکه برگهای چای خشک نشوند، پلاسیده و اکسیده میشوند. برگهای آن به سرعت تیره میشوند، و سبزینه آن تخریب شده و مواد جوهرمازو در آن آزاد میشود. گام بعدی در فرآوری، متوقف ساختن روند اکسیداسیون در مرحلهای از پیش تعیین شده است. در این مرحله آب برگها بوسیله حرارت دادن از بین می رود.
ازلحاظ سنتی، چای بر اساس درجه و دوره تخمیر شدن (اکسیداسیون) برگها، به گروههای زیر طبقهبندی میشود:
چای سفید: برگهای تازه که تحت عمل اکسیداسیون قرار نگرفتهاند. شکوفههای چای را برای جلوگیری از تشکیل سبزینه از نور خورشید میتوان دور نگه داشت. چای سفید نسبت به دیگر انواع چای در مقادیر کمتری تولید میشود. این نوع از انواع دیگر چای که با روشهای دیگر تولید شده ازلحاظ قیمت نسبتاً گرانتر تمام شود. این نوع چای در کشورهای دیگر به غیر از چین، کمتر شناخته شدهاست. اگرچه این شناخت با عرضه چای سفید به شکل کیسهای، و نیز چای سفید سرد و فوری، بیشتر شدهاست.
چای سبز: فرایند اکسیداسیون پس از گذشت زمان اندکی از طریق حرارت یا با بخار یا به وسیله بو دادن آن در تابههای داغ، متوقف میشود. برگهای چای را میتوان به شکل برگهای جداگانه یا تبدیل شده به حبه، برای خشک کردن کنارگذاشت. فرایند اخیر، زمانبر بوده و به عنوان نمونه تنها برای چایهای زرین با کیفیت بالا استفاده میشود. چای یک یا دو روز پس از چیدن، فرآوری میشود.
چای اولانگ : عمل اکسیداسیون در حد فاصل بین استانداردهای زمانی مربوط به چای سبز و چای سیاه متوقف میشود. فرایند اکسیداسیون دو تا سه روز به طول خواهد انجامید.
چای قرمز: میگذارند برگهای چای بهطور کامل اکسیده شود. چای سیاه در بیشتر نقاط جنوب آسیا و نیز درقرن اخیر دربسیاری از کشورهای آفریقائی متداول بودهاست. ترجمه لغت به لغت عبارت «چای قرمز» را در زبان چینی، میتوان برای عاشقان چای بکار برد. چینیها آن را «چای سرخ» مینامند زیرا رنگ مایع دم کرده آن سرخ است. غربیها هم آن را «چای سیاه» میگویند چون برگهای چایی که معمولاً دم میکنند به رنگ مشکی است. فرایند اکسیداسیون از حدود دو هفته تا یک ماه طول خواهد کشید. چای سیاه در طبقهبندی دیگر به عنوان چای «ناب» مطرح میشود. چایهای سیاه غیر مخلوط نیز از طریق مکان، زمان و فصل (اول، دوم، یا پاییز) تولید خود شناخته میشوند. چایهای ناب طبق کیفیت برگ پس از تولید و بر اساس سیستم درجهبندی چای نیز درجهبندی میشوند.
پوئر: دو نوع از این چای وجود دارد، «خام» و «رسیده». نوع خام یا سبز آن را میتوان بلافاصله مصرف نمود یا گذاشت تا رسیدهتر شود. طی فرایند رسیدن گیاه چای، چای متحمل عملیات تخمیر ثانویه و میکروبی (باکتریایی) میشود. پوئر رسیده از برگ سبز چای ساخته میشود که بهطور مصنوعی اکسیده میشود تا به طعم فرایند رسیدن طبیعی خود نزدیک شود. این عمل تحت فرایند مشابهی کنترل میشود تا آنها را با هم ترکیب نماید که در آن هم رطوبت و هم دمای چای بهطور دقیقی تحت نظارت قرار میگیرد. هردو نوع چای پوئر معمولاً به اشکال مختلفی متراکم میشوند ازجمله قالبی، قرصمانند، کاسهای شکل یا قارچمانند. درحالی که بیشتر انواع چای در همان سال اول تولید خود، مصرف میشوند، اما چای پوئر را برای بهبود طعم آن میتوان دِیرتر مصرف کرد. نوع خام این نوع را بین ۳۰ تا۵۰ سال و نمونه رسیده اش را بین۱۰ تا ۱۵سال نگهداری نمود. بیشتر اوقات، پوئر را برای مدت ۵ دقیقه درآب جوش خیس میکنند. علاوه براین، برخی از ساکنان تبت پوئر را با کره گاو کوهاندار تبتی، شکر و نمک میجوشانند و چای کره گاوی که بسیار مقوی هم هست را تهِیه میکنند. چایهایی که همچون پوئر و لیوبائو بر روی آنها اکسیداسیون ثانویه واقع میشود، در چین به عنوان چای سیاه شناخته میشوند. این را نباید با اصطلاح انگلیسی چای سیاه اشتباه گرفت که درچین به آن چای قرمز میگویند.
چای زرد: یا تحت نام «چای با کیفیت» در دربار سلطنتی استفاده شود. چای مخصوصی مشابه با چای سبز است. این نوع چای مرحله کند تری از خشک را سپری میکند.
کوکیچا:همچنین چای زمستان نیز نامیده میشود. کوکیچا از شاخههای کوچک و برگهای کهنه و هرس شده گیاه چای طی فصل زمستانه و با برشتهسازی، عمل میآید. این ماده به عنوان یک غذای سالم در ژاپن و نیز در رژیمهای افزایش طول عمر بهطور رایجی مصرف میشود.
ژنمایکا: در زبان ژاپنی به معنای چای برنج قهوهای رنگ است. آن چای سبزی است که با برنج خشک قهوهای برشته شده (برخی اوقات برنج بوداده) ترکیب میشود. در ژاپن بسیار متداول بوده اما درچین هم مصرف میشود.
چای گل (عطری): چایهایی که با گلها، فرآوری یا دم میشوند. هر نوع گلی هم برای گونه خاصی از چای همچون چای سبز یا سرخ، استفاده میشود. معروفترین چای عطری، چای یاسمن (هیوآنگ پین در فلات کانتون، هوآچا که نوعی درخت گل در ماندارین چین است) یا چای سبز یا اولانگ معطر (یا دم شده) با گلهای یاسمن است. گلهای رز، سدر، لیچی (Lychee)، گل اسمانتوس، و گل داوودی نیز جزو گلهای رایج مورد استفاده در این نوع چای هستند.
تاریخچه چای
بوته چای برای نخستین بار در چین و در حدود پنج هزار سال پیش شناخته شد. به تدریج خواص درمانی آن کشف شد. علاوه بر آن از چای برای مصارف رنگآمیزی نیز استفاده میشدهاست.
هلندیها در سده هفدهم چای را از چین به اروپا بردند. در اروپا چای در مغازههای عطاری عرضه میشد. نیکولاس تولپ پزشک هلندی در کتاب خود تحت عنوان مشاهدات پزشکی در سال ۱۶۴۱ اعلام کرد: با نوشیدن چای از همه بیماریها در امان هستید و عمرتان طولانی میشود. در قرن ۱۸ نیز «آن» ملکه انگلیسی چای را به جای آبجو انگلیسی به عنوان نوشیدنی صبحانه خود انتخاب کرد.
آسیا
خاستگاه گیاه چای شرق و جنوب چین، میانمار شمالی، و ایالت آسام هند را دربرمی گیرد. رشد فوری (لجام گسیخته) گونه آسامی چای در نواحی قابل مشاهدهاست که از استان یانا (Yunnan) تا بخش شمالی میانمار و آسام در هند را پوشش میدهد. گونه چای بهطور طبیعی در نواحی شرقی و جنوب شرق چین میروید. تحقیقات اخیر و وجود گونههای دورگه از نوع چای در نواحی گستردهتری از مناطق مذکور بیانگر آن است که خاستگاه چای درنقطهای واقع شده که شامل بخش شمالی میانمار و ایالتهای یونان و سیچوان چین میشود. ریشههای استفاده بشر از چای در افسانههای متعددی بیان شده است. همچنین مکانی که برای اولین بار چای تولید شده، نامعلوم است.
ایران
امروزه مصرف چای، یکی از اجزای جدایی ناپذیر زندگی عادی مردم در ایران است. اما سابقه مصرف چای در ایران، کمتر از دو قرن است. با این حال، برخی معتقدند که پیشینهٔ مصرف چای در ایران به سده دوم میلادی میرسد. برخی از جهانگردان از چایخانههایی سخن گفتهاند که بزرگان و توانگران در آن جا جمع میشدند و چای مینوشیدند.
مشخص نیست ایرانیان چه زمانی اولین بار با این نوشیدنی آشنا شدند. بیرونی در کتاب الصیدنه اش که در نیمهٔ اول قرن پنجم نوشته شده، جزئیاتی در خصوص گیاه چای و استفاده از آن به عنوان نوشیدنی در تبت و چین آوردهاست. ظاهراً عادت چای نوشی تا قرن هفتم هجری به غرب آسیا نرسیده و ممکن است مغولها در اشاعهٔ آن تأثیر داشته باشند. امیرکبیر، ممکن است نقشی در ترویج چای در ایران داشته باشد. او از دولت فرانسه دو دست ظروف چای خوری، شامل سماور نقرهای، و یک عدد دیگر را از تاجری روس دریافت کرد. امیر کبیر انحصار سماورسازی با یارانهٔ دولتی را به استادکاری در اصفهان اعطا کرد.
کشت چای در ایران، از سال ۱۳۱۴ هجری قمری آغاز شد. در این سال، یکی از رجال آن دوره به نام محمد میرزا کاشف السلطنه به عنوان ژنرال کنسول ایران در هند مأمور به خدمت می کرد. او توانست در بازگشت به ایران، چند بته چای را با زحمت فراوان وارد ایران کند. وی با توجه به مطالعاتی که بر روی انواع چای و نحوه کشت آنها نموده بود، شهر لاهیجان را به دلیل وجود هوای مناسب برای کشت چای انتخاب کرد. این شهر امروز به عنوان مرکز کشت چای در ایران درآمدهاست. مقبرهٔ کاشفالسلطنه در لاهیجان امروز به صورت گنجینهٔ تاریخ چای ایران در لاهیجان درآمدهاست. سهم ایران ۴ تا ۵/۴ درصد از مصرف کل چای جهان است.
چای در کل جهان توزیع میشود
مارکو پولو به عنوان یک سیاح ونیزی در سفرنامه خود از چای سخنی به میان نیاوردهاست. تصور میشود که اولین گروه اروپائیان که با چای سروکار داشتهاند، مسیحیان ساکن در پکن باشند که در دربار امپراطورهای اواخر سلسله مینگ حضور داشتهاند؛ یا کاشفان پرتغالی باشند که از ژاپن در سال ۱۵۶۰ دیدار نمودند. روسیه در سال ۱۶۱۸ پس از امپراتور مینگ چینی که چای را به عنوان هدیه برای سزار میشل اول پیشکش فرستاد، به خواص چای پی بردند.
به زودی چای به اروپا عرضه گردید که به سرعت در میان ثروتمندان فرانسه و هلند رواج یافت. استفاده انگلیس از چای به حدود سال ۱۵۶۰ برمی گردد و به شاهزاده پرتغالی، «کاترین از براگنزا» و همسر ملکه یعنی «چارلز دوم از انگلستان» نسبت داده میشود.
میزان تولید چای در جهان
مقایسه تولید سالانه چای در ایران و برخی کشورهای دیگر- طبق نمودار روند تولید سالانه چای در ایران از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷ نرخی نزولی داشته است. در حالیکه ترکیه از سال ۲۰۰۴ از ایران پیشی گرفته و تا به امروز روندی صعودی داشتهاست.
در سال ۲۰۱۶ تولید جهانی چای تقریباً ۶ میلیون تن بودهاست. چین با ۴۰٪ تولید بزرگترین تولیدکننده چای در جهان است و هند با ۲۲٪ در رتبه دوم قرار دارد. کنیا، سری لانکا و ترکیه دیگر تولیدکنندههای برتر جهانی هستند.